R.- Jaqinakana ukhamaraki utanaka jakthapiwixa utt´ayatawa qutu yatinataki jakhu tumthapiwi  yatiñataki utanaka, markachirinaka, qullqi utjirinaka, sarnakawinaka jiwasa Qullana Suyusana

R.- Aka Jakhuwina amtapaxa  yatiña muni kunjamasa saranaqawipaxa markachirinakana, qama, utjiri, ukhamraki lurawinakapa markachirinakana, ukhamata mayraru sartawi utjañapataki Qullana Suyu tuqina.

R.- Purapa marawa 2017 ukhamaraki 2018, jakthapiwinakaxa irnaqasiwayaniwa pusi qullana suyunakana (Chile, Colombia, Guatemala y Perú); 2020 marana irnaqasitañapanwa paqallqu ukqhañapanwa, (Argentina, Brasil, Costa Rica, Ecuador, México, Panamá y República Dominicana);México ukakiwa phuqatana, ukhamasti aka 2021maranxa suyt’ayatanwa aknirinaka Ecuador, Argentina, Panamá y Puerto Rico, Argentina, 2022 amtataki aka  jakhuqipaswi senso irnaqasiniwa Bolivia qullana suyuna ukhamaraki Ecuador.

Qullana Suyusanxa jichha marana lurasini

R.- 1950 ukhatpacha khaya anqaxa markatpacha aka  pä tunka maranaka, Caribe uka  America Latina tuqinxa waljkutiwa kutiwa utjawayi aka jakthapiwi aka sarantawi ukaxa.

Qullana Suyu markanxa  irnaqasiwayiwa  qhipurunaka jakhukipawixa, ukhamaraki (1992,2001,2012) tunka maranxa irnaqasiwayi aka jakawi tuqita,  thaqthapiwi tuqita mä turkakipawi askinjama, phisqamara ukhamaraki pä mara juk’apacha aka jakhukipawi aka tukita,

Janiwa askinkati uñakipawixa. Maya maya jakhukipawi askinjamañataki.

R.-

Chillqtawinakaja lurasiniwa; Jakhu yant´awi (pre censal), Jakhuwi (Censal) Qhipha Jakhuwi (Post Censal)

Jakhu yant´awi (pre censal) ukhana: jaqhu thupthapi uñakipawi(ACE), Tama tamxa ACE, kawqha utanakasa utjpacha ukhamaraki juk’ampi thaqthapiñataki juk’ampi sarantañataki. Juk’ampi uñacht’ayawi, yaqha irnaqawi ukhamaraki ukhamaraki tareas irnaqawis.

Jakhuwi (Censal), juk’ampi uñacht’ayawi juk’ampi sarxaruyi.  Munasirakiwa jakthapiwi ukhamaraki  irnaqawi. Jakthapiwi ukhamaraki cajas maya maya uka irnaqawixa; Aka jakthapiwixa juk’ampi ch’amañchañataki.

Jiskt’awinakaxa jasakiwa askinjama irnaqawi aka jakthapiwi uka suma jakthapiwixa askiñapataki, askinjama yatintata, markachir taqpachaniwa jisktasi, jakthapiwiru juk’ampi yanapt’aña juk’ampi amtayaña ukhamaraki jakthapiwi utjañpawa taqi jaqinakataki taqpachanitaki aka jakthapiwi yänaka utjañapa.

Jaqi jakthapiwi mäkiptataptxa jakthapiwi aphinaka phuqhantatanakawa mayachthapxaña (jaqi jakthapitanka laphinaka phuqhantata), digitalización ukatxa uka laphhinakaxa atamiriruwa qillqantxaña (qawqhanÍtanasa ukanaka jakthapiña), ukatxa sapa jakthapiwiruxa chimpunkampi uskuntasa, jathapiwinaka suma utt’ayaña ukata mä panka qillqwi taypi markachirinakaru llika tuqita uñacht’ayxañataki.

Suma chuwaru mistuyañataki jaqi, jani ukaxa jaqhanaka jakthapiwinakaxa phisqha jani ukaxa suxta phaxsinwa tukuyasiñapa, yäparu jakthapiwinaka lurata uñjasina. Nayriri jakthapiwi utt’ayatanakaxa suxta jani ukaxa kimsaqallqu phaxsita misturiwa. Ukhamaraki uka jakthapiwinakaxa markachirinakana taypi suyurjama chhixjunqatanaka jalanuqtayatayasa uñacht’ayiriwa, ¿qhawaha chachanakasa, warminakasa utji? Ukjaruwa juk’ampi ch’uwanchata qillqawinakaxa markachirinakaru uñañchayataraki.

R.- Tayka Kamachinja Art 298, 16 jakhuwipanxa akhama siwa “Qullana Suyuna jani lurawinakapa” Tayka Kamachixasiwa,  jani lurawinakaxa janiwa taypi suyu irpirinakaru ch’iqiyataxiti.

Ukhamarusa, 1405 Qullana Suyuna jaku tupthapi kamachipaxa, 01 uru lapaka pxasina saraqata 2021 apsutanxa siwa, INE uka sapa utatiwa jakhu tupthapiwi lurañapa.

Taypi suyu irpirinakaxa INE ukruwa jaku tukthapiwi, utanaka mayt’asa jaqinakaru ch’amañchas yanapapxañapa.

R.- Jaku tupthapiña lurañaxa kimsa t’aqaniwa:

  1. Janira jakhu tupthapiña qalltkasa, akanxa  cartografía estadística ukawa suma uñakipatañapa.
  2. Jakhu tupthapiña phuqhña. Ukaxa mä uruwa jach’a markanakana phuqhasiñapa, ukhamaraki, kimsa uruwa pata pampapanaka phuqhasiñapa.

  3. Jakhu tupthapiña tukuyataru:  jathapiwi mayachtaphiña, uñacht’ayaña

R.- Ukhamaraki Art. 7 inciso b) kamachi 1405 Qullana Suyuna jaku  markasanxa tupthapi luririxa kamachirjama  utt’ayatawa Instituto Nacional de Estadística (INE) aka jakhuwinakaxa chikpachansa apnaqiwa taypi Qullana Suyu chimputa jakhuwipa 16 del parágrafo 1 del Art,298 Tayka Kamachi.

Khanañchañani  Instituto Nacional de Estadística (INE), janiwa uñankiti qurpanaka, jan ukasti irnaqiwa jakhuwinaka markachirinaqa ukhamaraki utanaka.

R.- Yaqha markanakanxa lurasiwa jakthapiwxa lurapxiwa uñtata “de derecho” walja urunaka janiw sayt´apkiti irnaqawinakanxa, jiwasa Qullana Suyu markasanxa janirawa ukaruru purktanti, lurtanwa jakthapiwi “ de hecho” yatiqirinakampi wayna tawaqunakampi  ukharaki yanapiri jila kullakanakampi, jupanakaxa yatintapxiwa pa urunaka.

 Qullana Suyu markasanxa, jakthapiwinxa apnaqasiskiwa laphinaka, jiskt´awinkampi, jiwasaki aka jakhuwixa wali q´ayachatawa jaqinakataki.

Facebook
Twitter
YouTube
Instagram
Tiktok
Estamos a tu servicio