Uka amtaxa qawqha jaqinaka ukhamaraki utanakasa jakthapita, jani irnaqawinakani tama jaqinakaxa qawqhasa uka uraqinxa qamapxi, ukarjama wakt’ayatarakiwa utt’ayañataki amtampiwa wakt’ayata, uka uru jaqinakana jakthapiwi amtani qullasuyu marpachana ukhamaraki utanaka jakthatañataki wakt’ayata.
INE ukanxa sapa tunka marawa jaqi ukhamaraki utanaka jakthapiñataki wakt’ayapxi qullasuyu marpachana ukataki wakisiwa jaqina mayaki jakthapiña.
Taxpacha jaqi jakthapiñatakixa walja lura amtanakawa wakt’ayata, ukasti amta phuqhawinaka apthapisa jaqi, qullqi qawqhasa mirayatayna uka yatiñatakiwa wakt’atawa.
Aka uraqinxa amuyt’atawa Nacional, Departamental, Provincial, Municipal ukanxa uñakipt’asiwa amta jakthapt’atawa yatiñatakiwa apthapita.
Nayraqata yant’awi ukhamaraki yaqha amta atipt’asiwinaka
Jark’ata ukhamaraki yaqha amta atipt’asiwinaka
Jark’ata yaqha amtanakana Qullasuyu markana kamachinakampi utt’ayata jisk’a kamachi uñakipasa phuqhata utt’ayata.
Tayka Kamachina 298ni sartana 1ri. t’aqana 16ni. jakhupana, uka kamachina jark’aqaña amtampi wakt’ayatawa Nivel Central de Estado chiqpacha jaqinaka jakthapiñataki. Ukatakixa 300ni. Sartana 1ri. t’aqana 11ni ukana Gobierno Autónomos Departamentales qawqha jaqinakasa Departamentales uka taypina utji, ukatakixa Gobiernos Municipales 302ni. Sartana 11ni t’aqana 9ni akhuna uka uraqi taypina jikxatasi.
Chacha warmi 15 maranita alayaru jaqinakaxa jakthapita.
Sapa maya markanakana jaqinakaxa saraparjama t’aqanuqasa utt’ayatawa.
Uta taypina qawqha jaqinakasa qamasipxi ukxata wakt’ayatawa.
Uta taypina qawqha jaqinakasa qamasipxi ukxata jakthapitawa.
Jach’a markanakana qawqha jaqinakasa utjaraki ukxata jaqthapitawa.
Kimsa t’aqana wakt’ayatawa, kunjamasa qamawi utanakaxa askiti, taypicha ukhamaraki pisikicha, uka kimsa uñakipawinxa utanakaxa kunata, kunjama pirqa, utachatasa luratasa ukhamaraki kuna yänakanisa uka uta taypina jikxatasi.
Jamuqa taypita kunjama qawqch’asa uka uraqixa ukata uñakipasa wakt’ayatawa.
Kunjamsa markachirinakaxa miratatapxi, ukxata yatxatasa wakt’ayata.
Kunjamsa markachirinakaxa miratatapxi, ukxata yatxatasa wakt’ayata.
Phuqhata jaqi jakthapitaxa mä amta wakt’ayata ukaxa Plan Estadístico Nacional y certificados ukanxa Sistema Estadístico Nacional (SEN), aski apnaqawinakatakiwa Entidades públicas Bolivia uraqpachana ukhamaraki jani walt’awinakata, qullqituqita, jaqinakata, ukhamaraki aka pacha yänakata yatxatañataki wakt’ayatawa.
Jaqinakaxa qawqha maranisa qawqha marakamasa jakaraki jani ukasti qawqha jaqinakarakisa jiwarapxaraki ukxata yatiyawa.
Jaqinakaxa qawqha maranisa qawqha marakamasa jakaraki jani ukasti qawqha jaqinakarakisa jiwarapxaraki ukxata yatiyawa.
Aka pachana utjiri yänakaxa, jakawini ukhamaraki qamawini ukatwa jawiranakasa, qullu taypinakasa, qullunakasa qutanakasa juk’ampinaka aka uraqina utjaraki.
Jaqinakaxa kunaymani utt’ayatawa wila masipasa jani ukasti yäqha jaqinakasa uka uta taypina qamasipxaraki, ukatakixa mayaki manq’qñataki alasiñataki apthapipxi jani ukasti manq’añanaka kunaymani achuyata apthapisisa qamapxi. Uka tama jaqinakaxa mä utanaki qamasipxaraki.
Pisina jakañxata uñakipasa aski amtaru puriñkama janiwa aski yäqawinakasa utjkarakiti, ukata askina utapaxa uñjañapataki ukhamaraki kunaymani yanakaniñapawa. Uma, q’añu umanaka sarayaña, qhana uñjañataki, ukhamaraki phayaña, yatiqaña, qullayasiña amta wakt’ayata uñjañatakiwa.
Uta taypina irpt’iri uñt’ata phuqha jaqinakaxa kunaymani jaqinakampi chikanchasitawa.
Qamarimpi ukhamaraki pisina jakirinakampi qawqhasa qullqisitupaxa mantasa utji.
Kunjamasa qamawipaxa pisina jakirinakanxa munataparjama utanakapaxa askinjamati qamasippacha q’uma umani, q’añu umanaka saryañataki, qhananippacha phayasiñataki, yatiqawi ukhamaraki k’umara jakasiñaxa uta taypina utjpachati ukhamaraki jupanakataki yäqawixa askinjama uñjata.
Markachirinaka kunjamasa utapaxa, kuna yänakampisa utachata askina jakasipxañapataki, uka taypina qhananaka, nina phayasiñataki, yatiqawixa askina uñjatati ukhamaraki qullayasiñatakixa yänakaxa phuqhatati ukanaka uñjañawa.
Qullasiña utanakanxa qullirinakaxa markachirinakaru askinti uñjappacha, uka t’aqaxa nayraqatankañapawa (qullayasiña utanakana) payïri t’aqanxa (taypi qullayasiña utanaka) kimsïri t’aqanxa (jach’a qullayasiña utanaka taqi phuqhatani).
Mä utjawi tuqinakana jakasiri jaqinakana jakthapiwipa
Qawqakamasa puripacha markachirinakaxa tunka llätunkani marankamaxa yatintawimpixa. maya maya: jani yatintata, maynïri,¨payïri, juk’ampi jach’a yatintanaka.
Suxta tunka marani juk’ampi jila marakachirinaka (jilïri awicha ukhamaraki achchilanakasa jakawinaka tuqita yatxatawi).
- Mä mamarana ukawjaru jaqinakana puritapa.
- Mä jach’a suyu(departamento) uksa tuqina markachiri jaqinakana utjasipxatapata jakawinakapata, yaqawjana yurita.
- Maysaru maysaru sariri jaqinaka, markapata yaqa marka tuqiru markachirinakaxa sarapxatapata uksanakaru qamasiri, maysa tuqita maysaru qurpapatkama yaqa tuqiru puriña maysaru saraña.
- Markachirixa jakawipxa turkakipakispawa (taypi suyu,chuqi yapu, Qullana Suyu).
Nayrïri jiskt’awi jaqinakaru jakhuwi tuqi,qulqi layku mä pacha irnaqapxi. Samart’awinakankapki ukhaxa jaqinakaxa mä pacha janiwa irnaqapkiti, yänaka jani utjkipanxa samart’awi mayipxi.
Janiwa jaqinakaxa askinjama qamapkiti, ukamaraki, jakawinxa kunaymana sarawinaka janiwa phuqhaskiti askinjama, yatintawi jist´awinxa utjiti umaxa, q’añu umanaka kunjamasa apnaqasi, qant’iriniti, ukhamaraki kunanpisa phayaña phayasi ukhamaraki, kunawskanasa yatiqtaxa utxi. Ukhamaraki qullaña utaruxa kunjamsa sarapxi
Uñtasiwa uraqi kamasiwiru, aka uraqixa yakip suyunakanxa ma sapa jaqinkakiwa, yakha suyusti markachirinakankarakispawa.
Jaqipa chiqt’anakanxa satawa, “uñacht’ayata “uraqi”ukawjanxa kuriwjana ukhawxana manqana ukhamawa,ukwjana jani utjtamwa ukaxa, jani pirqantatpana, ukhamasti ch’usapana, mä utjawina qamawi utji.
Uñjasiniwa qawqhanisa jiwanataxa utxi mä waranqa makachirinakata mä marana.
Uñjasiniwa qawqhanisa yuririnakaxa utxi mä waranqa makachirinakata mä marana.
Uñjasiniwa ulliri qillqirinaka tunka phisqani jiliri maraninaka utxi uka.
Uñjasiniwa jani ulliri qillqiri yatipki tunka phisqani jiliri maraninaka utxi ukatapa
kawkhanisa qillqatapacha, sapuru yatiña utaru sarki, markachiri wawanakana yatiwiru mantki, marani: tunka llätunkani ukhamaraki suxta phuqhatani maraninaka.
Mä marani jiwata wawanaka, wawanakana mä marani marpachanxa waranqa wawanakawa yurita. Q’umara jakata, jani jiwatanakata, taqpacha markachirinakana askinjama jakawiniñapa.
Ukhama, purakanki wawaxa ukhaxa sarañapawa qullayasiña uta ukata askinjama uñjatañapawa( kanawsatixa mä warmixa wawa ususiñatakixa nayraqata ukata waytayasipki ukawa).
Kunjamtixa kamachinakarjama ukhamaraki thayana kunjamatixa markachirinakana aski jakawipata
Askinjama markachirinaka suma qamañapataki uñacht’ayasa ukhamaraki kamachinakarjama niya thiyaru jikxattasitapata askichañawa. Aka qutunxa wakiskiri munatanakaxa phuqachatawa janiwa sinti t’aqhisiñankapxiti.
